Ένα πρωινό, κάποια χρόνια πριν, ο Ανδρέας Ασσαέλ επισκεπτόταν ένα παζάρι (flomarkt) στη γερμανική πόλη Κέμνιτς, όταν τον πλησίασε κάποιος παλαιοπώλης, ο οποίος είχε στην πραμάτεια του έναν μικρό (ιστορικό) θησαυρό. Ένα κουτί φωτογραφιών που έμελλε να τον φέρει μπροστά σε μια συνταρακτική εικόνα, αυτή του πατέρα του στην πλατεία Ελευθερίας, όπου τον Ιούλιο του 1942 οι Γερμανοί συγκέντρωναν Εβραίους άνδρες για να τους στείλουν σε καταναγκαστικά έργα της οργάνωσης Τοντ (Organisation Todt), που είχε συγκροτηθεί για την εκτέλεση απαιτητικών έργων που προγραμμάτιζε το ναζιστικό καθεστώς σε κάθε χώρα.
Η φωτογραφία του Φρέντυ Ασσαέλ -ο οποίος επέζησε από το Ολοκαύτωμα κρυμμένος με την οικογένειά του στην κατεχόμενη Θεσσαλονίκη- μαζί με πολλές άλλες εικόνες από τη μαρτυρική εκείνη περίοδο της Ιστορίας, παρουσιάζονται στην έκθεση «Στιγμιότυπα κατακτητών 1941-1944. Η Συλλογή Ασσαέλ», στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Άγγλοι αιχμάλωτοι
Η έκθεση, που διοργανώνει η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, έχει στόχο την ανάδειξη της ιστορίας της κατοχικής περιόδου στην πόλη της Θεσσαλονίκης, μέσα από αδημοσίευτα ιστορικά τεκμήρια και, συγκεκριμένα, μέσα από φωτογραφίες Γερμανών στρατιωτών κατά την περίοδο της Κατοχής. Τα τεκμήρια της έκθεσης προέρχονται από το εξαιρετικά πλούσιο αρχείο του συλλέκτη και ερευνητή Ανδρέα Ασσαέλ.
Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται φωτογραφικά τεκμήρια: του Werner Range, Γερμανού στρατιώτη που υπηρετούσε στην μπάντα του πεζικού της Βέρμαχτ, του Αυστριακού στρατιώτη γραφέα Heinrich Setschen (από δημοπρασία στο διαδίκτυο), της νοσοκόμας του Γερμανικού Ερυθρού Σταυρού Agnes Bieberschulte (από συγκέντρωση συλλεκτών στη Βαυαρία) και του Αυστριακού Hans Wurm, φωτογράφου που υπηρετούσε στη Μονάδα Προπαγάνδας (Propaganda Kompanie – PK) 690 (το κουτί με τις φωτογραφίες βρέθηκε σε συγκέντρωση συλλεκτών στο Μιλάνο από Αυστριακό έμπορο ιστορικών αντικειμένων).
Η συλλογή Ασσαέλ διαφέρει από τις υπόλοιπες συλλογές κατοχικών φωτογραφιών, επισημαίνει η επιστημονική υπεύθυνη του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, Ξένια Ελευθερίου. «Στην έκθεση», εξηγεί η κ. Ελευθερίου, «παρουσιάζονται ολόκληρα τα ιδιωτικά λευκώματα και τα φωτογραφικά σετ Γερμανών κατακτητών της Θεσσαλονίκης. Οι κάτοχοι των άλμπουμ δεν είναι ανώνυμοι στρατιώτες, αλλά στρατιώτες που υπηρέτησαν το ναζιστικό καθεστώς, που αυτοσυστήνονται μέσω των αναμνηστικών φωτογραφιών. Έχοντας στην κατοχή του επίσημα και προσωπικά έγγραφά τους, ο Ανδρέας Ασσαέλ συνέβαλε στην ανάδειξη των προσώπων που κρύβονται πίσω από τον φωτογραφικό φακό. Ως αυτόπτες μάρτυρες της πολύμορφης βαρβαρότητας εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού και κυρίως, των Θεσσαλονικέων Εβραίων, οι κατακτητές απαθανάτισαν συγκρουσιακά γεγονότα, όπως ο μεγάλος λιμός στη Θεσσαλονίκη και τα γεγονότα του Μαύρου Σαββάτου στην Πλατεία Ελευθερίας».
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Ο μουσικός
Ένα σύνολο 89 φωτογραφιών αποδίδεται σε έναν άνδρα, τον Werner Range, Γερμανό στρατιώτη που υπηρετούσε στην μπάντα του πεζικού της Βέρμαχτ, παίζοντας τρομπέτα. Κατοικώντας σε επιταγμένο διαμέρισμα της οδού Μητροπόλεως, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, ο Range κατέγραψε εικόνες, όπως το πολύ σημαντικό ιστορικό ντοκουμέντο της φωτογραφικής αποτύπωσης της συγκέντρωσης αρρένων Εβραίων για καταναγκαστικά έργα, στην πλατεία Αριστοτέλους.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Μεταξύ των φωτογραφιών του Range εντοπίζονται και άλλες σπάνιες λήψεις από τα γεγονότα του Μαύρου Σαββάτου, προσφέροντας μια νέα οπτική στα γεγονότα, που μας είναι γνωστά από τις λήψεις του επαγγελματία Walter Dick, μέλους της PK 690, που δρούσε στην πόλη. Στις φωτογραφίες αυτές εντόπισε και ο Ανδρέας Ασσαέλ τον πατέρα του, ο οποίος περιγράφει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ τη στιγμή που το βλέμμα του εντόπισε στην ασπρόμαυρη φωτογραφία τη μορφή του. «…Ήταν στις πέντε το πρωί κι είχα πάει σ’ ένα παζάρι στο Κέμνιτς. Με πλησιάζει ένας Ανατολικογερμανός παλαιοπώλης με ένα παμπάλαιο φορτηγάκι γεμάτο πράγματα. Τον ρωτάω, αν έχει τίποτα στρατιωτικό κι αυτός μου είπε πως έχει φωτογραφίες από τη Θεσσαλονίκη. Νόμιζα πως με κορόιδευε επειδή όλοι ξέρουν ότι εγώ αυτό συλλέγω. Μου λέει, περίμενε. Κι άρχισε να κατεβάζει από το φορτηγό πολλά πράγματα που ανήκαν σε κάποιον μουσικό. Κάποια στιγμή βρίσκει το κουτί, μού το δίνει, το αγοράζω και πάω σε μια άκρη και βλέπω πως έχει έναν κλειστό φάκελο μέσα. Πάνω στον φάκελο έγραφε: πολεμικές φωτογραφίες από την Ελλάδα. Το σκίζω, το τραβάω, βγάζω την πρώτη φωτογραφία έξω και βλέπω τον πατέρα μου. Μόλις το είδα αυτό, τα πόδια μου λύγισαν. Κάθισα κάτω. Ήταν κάτι πολύ συνταρακτικό για μένα γιατί ήξερα πού περίμενε ο πατέρας μου για να πάει στην πλατεία Ελευθερίας καθώς όταν γυρνούσαμε από τη δουλειά του με το λεωφορείο, περνούσαμε από εκεί και μου έλεγε: εδώ καθόμουν εγώ…».
Για την ιστορία, η καταγραφή για την καταναγκαστική εργασία οδήγησε σε χιλιάδες επιστρατευμένους, για την απελευθέρωση των οποίων η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης συμφώνησε με τις γερμανικές δυνάμεις Κατοχής την εξαγορά της καταναγκαστικής εργασίας έναντι 2,5 δισ. δραχμών, που επρόκειτο να συγκεντρωθούν με υποχρεωτικές εισφορές των μελών της.
Ο γραφέας του Στρατού
Ο Heinrich Setschen ήταν ένας 29χρονος στρατιώτης από τη Βιέννη που υπηρετούσε σε τάγμα πληροφοριών, όταν έφτασε στη Θεσσαλονίκη την άνοιξη του 1944. Το άλμπουμ φωτογραφιών του φέρει ξύλινο εξώφυλλο με χαραγμένο τον αετό – σύμβολο του Γ’ Ράιχ και την επιγραφή: «Μόνο ένας μπορεί να νικήσει κι αυτοί είμαστε εμείς».
Το άλμπουμ ξεκινά με αρκετές φωτογραφίες από την πρώτη τοποθέτησή του στο Αρσακλί (Πανόραμα), συνεχίζει με φωτογραφίες στα πέριξ της Θεσσαλονίκης, τουριστικές απεικονίσεις της πόλης και πορτρέτα συμπολεμιστών του, ενώ ακολουθούν τρία δισέλιδα, που αποτυπώνουν σκηνές πείνας, λιμοκτονίας και εξαθλίωσης του ελληνικού πληθυσμού. Ενδεικτικές της φρίκης είναι κάποιες από τις λεζάντες στο πίσω μέρος των φωτογραφιών, όπως οι χαρακτηριστικές: «Σκουπιδιάρικο και μια ορδή πεινασμένων» και «Πεθαμένοι από την πείνα Έλληνες θάβονται». Άλλωστε, οι λεζάντες των φωτογραφιών είναι, όπως λέει ο Ανδρέας Ασσαέλ, σημαντικό στοιχείο καθώς «πολλές φορές μας αφήνει την απαραίτητη τεκμηρίωση».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο συγκεκριμένο άλμπουμ παρουσιάζουν οι φωτογραφίες από το γερμανικό νεκροταφείο στην Πυλαία, όπου εντοπίζονται σταυροί και ταφικές πλάκες από υλικά που υφαρπάχθηκαν από το συλημένο εβραϊκό νεκροταφείο.
Ο επαγγελματίας φωτογράφος μονάδας προπαγάνδας
Η επαγγελματική φωτογραφία, όπως αναφέρεται στον καλαίσθητο κατάλογο της έκθεσης, εκπροσωπείται μέσα από τις φωτογραφίες του Hans Wurm, φωτογράφου που υπηρετούσε στη Μονάδα Προπαγάνδας PK 690 (Propaganda Kompanie), που έδρασε στην Ελλάδα, όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος του πολέμου, έχοντας ως έδρα στη Θεσσαλονίκη το Διοικητήριο.
Ο φακός του Wurm αποτύπωσε σημαντικά γεγονότα τοπικής ιστορίας, όπως τις εγκαταστάσεις του ραδιοφωνικού σταθμού του Χρίστου Τσιγγιρίδη, του πρώτου που εξέπεμψε στα Βαλκάνια το 1926, με τον ίδιο τον ιδρυτή να επιβλέπει τη λειτουργία του, ενώ ιδιαίτερης σημασίας είναι οι φωτογραφίες που παρουσιάζουν την έκθεση, στον χώρο της Ροτόντας, της αποκαλούμενης «Ηρακλειώτισσας», ρωμαϊκού αγάλματος του 3ου αιώνα π.Χ. που εντοπίστηκε κατά τη διάρκεια διάνοιξης ορυγμάτων στην πλατεία Δικαστηρίων και παρά την αρχική παράδοσή του -για λόγους προπαγάνδας και μόνο- στην ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, «φυγαδεύτηκε» στη συνέχεια και έφτασε να κοσμήσει το σχεδιαζόμενο μουσείο του Χίτλερ στη γενέτειρά του, στο Λιντς τη Αυστρίας, προτού επιστρέψει εντέλει στην Ελλάδα μετά το τέλος του πολέμου.
Μεταξύ των φωτογραφιών του Wurm συγκαταλέγονται και στιγμιότυπα από την …ψυχαγωγία των Γερμανών στρατιωτών, στο πλαίσιο της οποίας εντάσσεται και η επίσκεψη της Γερμανίδας ηθοποιού Hilde Wagener και του θιάσου της στη Θεσσαλονίκη.
Η νοσοκόμα
Το προσωπικό λεύκωμα της Γερμανίδας Agnes Bieberschulte, που υπηρετούσε ως προϊσταμένη νοσηλεύτρια σε γερμανικό στρατιωτικό νοσοκομείο, σε κτήριο του παλαιού σιδηροδρομικού σταθμού, που βρισκόταν απέναντι από τον εβραϊκό συνοικισμό του Βαρόνου Χιρς, περιλαμβάνει φωτογραφίες που περιγράφουν την καθημερινότητά της στο εσωτερικό και τον περίγυρο του επιταγμένου από τους Γερμανούς κτηρίου (σ.σ. πρόκειται για την πρώην κατοικία του Διευθυντή των Ανατολικών Σιδηροδρόμων, ένα ιστορικό κτήριο που πριν από χρόνια χρειάστηκε να μετακινηθεί πάνω σε οχτώ ειδικές ράγες, εκατοστό προς εκατοστό, ώστε να αποφευχθεί η κατεδάφισή του).
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το βιβλίο εντυπώσεων των ασθενών, με τα εντυπωσιακά σκίτσα, ενώ από τις ποικίλες ερασιτεχνικές λήψεις ξεχωρίζουν οι φωτογραφίες με την έπαρση της ναζιστικής σημαίας και τον ναζιστικό χαιρετισμό των δεκατεσσάρων Γερμανίδων νοσηλευτριών στο προαύλιο του νοσοκομείου, αλλά και μία σπάνια λήψη του συνοικισμού.
Μια έκθεση από το «χθες» με κρίσιμα μηνύματα για το «σήμερα»
Η έκθεση υλοποιήθηκε με την οικονομική στήριξη του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον και με την υποστήριξη του ΜΟΜus Μουσείου Φωτογραφίας και παρόλο που αναφέρεται στο «χθες» το μήνυμά της είναι καθόλα επίκαιρο.
Η σημασία της έκθεσης, σύμφωνα με τον πρόεδρο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος (ΚΙΣΕ) και της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης (ΙΚΘ), Δαυίδ Σαλτιέλ, είναι καίρια «για την κατανόηση της ναζιστικής προπαγάνδας και την καταπολέμηση του σύγχρονου αντισημιτισμού, καθώς οι επισκέπτες μπορούν να αντιληφθούν τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξαν οι προπαγανδιστικές φωτογραφίες κατά τη διάρκεια της Κατοχής […] Η παρουσίαση και η δημοσίευση των φωτογραφικών τεκμηρίων από τη συλλογή Ασσαέλ προσθέτει στη Δημόσια Ιστορία σημαντικές πηγές για τη μελέτη και την προσέγγιση του ευαίσθητου θέματος του Ολοκαυτώματος» (σ.σ. από τον κατάλογο της έκθεσης).
Στο ίδιο πλαίσιο, ο Mark Strohmenger, πρόξενος του Γενικού Προξενείου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στη Θεσσαλονίκη, επισημαίνει πως «…η εν λόγω έκθεση αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία για μια εποχή που μας υπενθυμίζει διαρκώς να αντλούμε διδάγματα και να βγάζουμε τα σωστά συμπεράσματα για το παρόν και ο μέλλον – για μια ενωμένη και ειρηνική Ευρώπη και την ευρύτερη συνοχή των κοινωνιών μας», ενώ ο πρόεδρος Δ.Σ. του MOMus, Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος, υπογραμμίζει τον στόχο της έκθεσης να ευαισθητοποιήσει το ευρύτερο κοινό και την ερευνητική κοινότητα γύρω από τις σκληρές αλήθειες της ναζιστικής κατοχής, συμβάλλοντας στην ενίσχυση της συλλογικής μνήμης».
…και μία σημαντική «επιστροφή»
«Αν μπορούσαμε να συνοψίσουμε την ιδιαιτερότητα της συλλογής του Ανδρέα Ασσαέλ σε μία λέξη αυτή θα ήταν η έννοια της “επιστροφής”. Επιστροφής καθώς η συλλογή “επέστρεψε” στον απόγονο ενός από τους πρωταγωνιστές αυτής της σκοτεινής μνήμης για την πόλη και μέσα από αυτόν στον τόπο και στην ευρύτερη κοινότητα της πόλης, την οποία αφορά, φωτίζοντας επώδυνα θέματα μέσω της μικροϊστορίας και συνιστώντας μία σπάνια μαρτυρία με την οποία διερευνούμε το διαγενεακό τραύμα και την τραυματική μνήμη της Γερμανικής Κατοχής», επισημαίνουν οι διοργανωτές της εξαιρετικά σημαντικής έκθεσης, η οποία έχει γίνει ήδη πόλος έλξης επισκεπτών από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Σημαντικό για τη διατήρηση της μνήμης είναι το γεγονός πως στο πλαίσιο της έκθεσης «Στιγμιότυπα κατακτητών 1941-1944. Η Συλλογή Ασσαέλ» στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης πραγματοποιούνται εκπαιδευτικές ξεναγήσεις για σχολεία.
Διάρκεια: 11/12/2024 – 31/8/2025
Ωράριο: Δευτέρα – Παρασκευή 9:00 – 14:00 & Τετάρτη 17:00-20:00, Κυριακή 10:00 – 14:00
