Χρόνια πολλά, ήδη από τον 19ο αιώνα, υποφέρουμε από τις γλωσσικές διαμάχες, που έχουν κατά καιρούς συνδεθεί με την παιδεία και με τα διδακτικά εγχειρίδια, με το πανεπιστήμιο και με άπειρες φοιτητικές κινητοποιήσεις, με θυελλώδεις συζητήσεις στη Βουλή, με την πολιτική και με το έθνος, ακόμα και με ζητήματα δημόσιας συμπεριφοράς. Οι διαμάχες δεν έχουν στις ημέρες μας την οργή, την ένταση και το συγκρουσιακό πνεύμα που είχαν άλλοτε, οι συγγραφείς και οι λόγιοι δεν είναι πια πρόθυμοι να βγάλουν μαχαίρι για ψύλλου πήδημα, αλλά οι συζητήσεις και το ενδιαφέρον για τη γλώσσα δεν έχουν πάψει να μας απασχολούν καθημερινά.
Σε ένα τέτοιο κλίμα έρχεται να μας βρει το βιβλίο «Παιχνίδια και ακροβασίες της γλώσσας» του Γιάννη Η. Χάρη, που έφυγε από τη ζωή την περασμένη Πέμπτη σε ηλικία 72 ετών. Το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό, με τον χαρακτηριστικό υπότιτλο «Η εξέλιξη της γλώσσας», από τις εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας».
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Επιμελητής βιβλίων με τεράστια πείρα, δάσκαλος των ελληνικών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, διακεκριμένος μεταφραστής του λογοτεχνικού και του δοκιμιακού έργου του Μίλαν Κούντερα, φιλολογικός επιμελητής του Μακρυγιάννη και του Οδυσσέα Ελύτη, μαχητικός αρθρογράφος εφημερίδων και συγγραφέας με πλήθος βιβλία στο ενεργητικό του (για τη γλώσσα και για τη μετάφραση, για τον ρατσισμό και για τον εθνικισμό, για την κοινωνία, για τη θρησκεία και για τον πολιτισμό, καθώς και για την πολιτική και για την ιδεολογία), ο Χάρης προσεγγίζει τα ελληνικά με νηφάλιο τρόπο, βασισμένος στη γνωστή γλωσσολογική διαπίστωση πως η γλώσσα είναι πρωτίστως η χρήση της.
Τι σημαίνει «γλώσσα είναι η χρήση της»; Μα, πως πέρα από τους θεσμούς οι οποίοι τη διαμορφώνουν, η γλώσσα εξελίσσεται ανεξάρτητα από την όποια δική μας θέληση, πέρα από τις προσωπικές μας αρέσκειες και απαρέσκειες. Η γλώσσα μοιάζει με ρεύμα που τρέχει διαρκώς, αλλάζοντας κάθε τόσο τα νερά του και τη σύστασή τους, χωρίς να σταματά ποτέ, πουθενά και για τον οποιονδήποτε εξωτερικό λόγο. Η γλώσσα είναι ζωντανός και ανεξάρτητος οργανισμός και υπακούει σε σύστημα κανόνων που έχει θεμελιώσει η ίδια. Και οι κανόνες αλλάζουν, είτε το θέλουμε είτε όχι, όταν το απαιτήσει το πλήρωμα του χρόνου.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου, όταν με άλλα λόγια ξεκινήσει η γλώσσα να επεξεργάζεται μεταβολές που κυοφορούνται επί μεγάλο διάστημα στους κόλπους της (τίποτε στη γλώσσα δεν αλλάζει από τη μια ημέρα στην άλλη, αλλά και τίποτε δεν παραμένει σταθερό και αιώνιο), τότε καταλαβαίνουμε πως δεν είναι όλα τα γλωσσικά λάθη απορριπτέα και εξοβελιστέα. Αυτή είναι η κεντρική θέση του Χάρη στο βιβλίο του. Σπεύδει μάλιστα ο συγγραφέας να μας προειδοποιήσει ως προς το πόσο δύσκολο ήταν, τουλάχιστον στην αρχή, και για τον ίδιο να δεχτεί κάτι τέτοιο. Ακούραστος κυνηγός και διορθωτής λαθών, έσπευδε να τα εντοπίσει και να τα υπογραμμίσει παντού όπου τα έβρισκε με κόκκινο μολυβάκι – να τα ανιχνεύσει (και να εξοργιστεί μαζί τους) σε στάσεις λεωφορείων, σε διαδρόμους νοσοκομείων, σε καταλόγους εστιατορίων, ακόμα και σε δημόσιες τουαλέτες. Η εμπειρία, όμως, έφερε τη σοφία και ο παλαιός κοσμοδιορθωτής συνειδητοποίησε ότι η γλώσσα μαθαίνει από τα λάθη της, καταλαβαίνει όχι μόνο γιατί συμβαίνουν μα και γιατί επιμένουν. Η γλώσσα αποτελεί σύστημα επικοινωνίας και δουλεύει με κώδικες και μηνύματα. Και τα λάθη προκύπτουν και εμφανίζονται ως αποκλίσεις από τη λειτουργία του συστήματος. Τι θα πει «αποκλίσεις»; Εφαρμογές με τις οποίες δεν είμαστε συνηθισμένοι, εκδοχές τις οποίες δεν είμαστε πρόθυμοι να υιοθετήσουμε (συχνά καν να ακούσουμε), παραστρατήματα που μας πανικοβάλλουν.
Από τις αποκλίσεις για τις οποίες μιλάει ο συγγραφέας, διαλέγω δύο μόνο παραδείγματα, το πρώτο έχει να κάνει με το νόημα και με τη σύνταξη, το δεύτερο μόνο με τη σύνταξη. Πώς αρχίσαμε να λέμε «τρέχω μια επιχείρηση» ή «έχω ένα οικονομικό ζήτημα να τρέξω» και από πού κι ως πού υπάρχει μια επιλογή την οποία πρέπει «να επικοινωνήσω» ή μια στρατηγική που χρειάζεται «να επικοινωνηθεί»; Πώς το «τρέχω» κατέληξε συνώνυμο του «διευθύνω» και του «αντιμετωπίζω» και πώς το «επικοινωνώ για κάτι» έφτασε να γίνει «επικοινωνώ κάτι» ή (προκλητικότερα) «επικοινωνείται κάτι»; Να φταίνε ο πανταχού παρών δαίμων των αγγλικών και οι παντός είδους ξενισμοί ή μήπως είναι οι ανάγκες της ίδιας της γλώσσας για ευρυχωρία και για προσαρμογή στην επιμονή ενός λάθους;
Όπως τονίζει ο Χάρης, θα συνεχίσουμε ούτως ή άλλως να διορθώνουμε λάθη παρόμοιας ή διαφορετικής τάξης – μέχρι την ώρα κατά την οποία το πλήρωμα του χρόνου θα δείξει αν το αλλοτινό λάθος αποτελεί πλέον σημερινό νόμο, όπως κι ο σημερινός αποτελούσε κάποτε κάτι άλλο. Δεν χρειάζεται να προσυπογράψουμε ή να χειροκροτήσουμε, ούτε να σηκώσουμε χέρι ένστασης ή διαμαρτυρίας. Αρκεί το ανοιχτό πνεύμα του συγγραφέα, που θα βοηθήσει απλώς να καταλάβουμε καλύτερα
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
